دیدگاه اهل سنت در مورد امام زمان
عقيده به مهدويت و باور به ظهور و قيام مهدى موعود - به عنوان نجات دهنده عالم بشريت و اصلاح گر موعود - باور و اعتقادى است كه بر اساس كتاب و سنّت، پديد آمده و بيشتر مسلمانان به آن اذعان دارند. اين باورداشت - به عنوان انديشه اصيل اسلامى، بر پايه استوارترين دلايل عقلى و نقلى بنا نهاده شده و هيچ يك از مسلمانان - به جز عده اى اندك، به انكار و يا ترديد آن نپرداخته است. «اهل سنت و شيعه، در طى اعصار و مرور قرن ها، بر اين اتفاق داشته و دارند كه در آخرالزمان، يك نفر از اولاد رسول (صلی الله علیه و آله) و فرزندان على و فاطمه (علیهم السلام) - كه صفات و علاماتش در احاديث مذكور است - در هنگامى كه دنيا پر از ظلم و جور شده باشد، ظهور نمايد و جهان را پر از عدل و داد كند. همه او را هم نام و هم كنيه پيغمبر (صلی الله علیه و آله) و ملقّب به مهدى معرفى كرده اند و همه اتفاق دارند بر اينكه تا او ظهور نكند، سير اين عالم و اين جامعه بشرى به پايان نخواهد رسيد و تا اين دادگستر بزرگ و رهبر حكومت عدل جهانى قيام نكرده است، بشر بايد منتظر ظهور او باشد و بداند كه جهان، محكوم ظلم ستمگران و فسادگران نيست و سرانجام همه تباهى ها و نگرانى ها به راحتى و امنيّت و آسايش مبدّل مى شود و مستكبران و مفسدان، ريشه كن مى گردند»[1]. از مصادر معتبر تاريخ و حديث استفاده مى شود كه در تمامى عصرها و دوران ها، اين يك عقيده عمومى امّت اسلام بوده است و همه بر آن اتفاق داشته اند، لذا مدعيان دروغين مهدويت را - به جهت اينكه واجد صفات و نشانى هاى مهدى موعود نيستند - رد مى كردند و هرگز در مقام رد آنها، صحّت اصل و اساس اين عقيده را منكر نمى شدند. خلاصه اتفاق مسلمين بر اصل ظهور مهدى(عج) و بعضى از ويژگى ها و خصوصيات او، هميشه مورد قبول بوده و علماى بزرگ اهل سنت، به آن تصريح و تأكيد كرده اند. كسانى كه در تاريخ، مطالعه و پژوهش دارند، مى دانند كه ظهور مصلح منتظر و مهدى آل محمد (علیه السلام) ، مورد اتفاق و مسلّم نزد تمام مسلمين بوده است ؛ چنان كه چهار نفر از بزرگان علماى مذاهب چهارگانه اهل سنّت - ابن حجرشافعى مؤلّف القول المختصر، ابوالسرور احمدبن ضياءالحنفى، محمدبن احمد مالكى و يحيى بن محمدحنبلى - در جواب استفتايى، به صحّت اصل ظهور مهدى در آخرالزمان و اينكه عالم را پر از عدل و داد كند. و عيسى به آن حضرت اقتدا نمايد و اوصاف ديگر آن حضرت، رسما فتواى مستدل و قاطع داده اند[2]. اين اتفاق نظر به حدّى است كه تندروترين گروه هاى اهل سنت (وهابيان) نيز اين موضوع را پذيرفته و از آن به طور جدّى دفاع مى كنند و از عقايد مسلّم اسلامى مى دانند. حتّى احمد امين ازهرى مصرى - به رغم پاره اى سخنان غير منصفانه درباره مهدويت - اعتراف مى كند : «اما در مورد اهل سنت بايد گفت : ايشان نيز بدين عقيده (انديشه ظهور مهدى) گرويده و به آن ايمان دارند». آن گاه خاطرنشان ساخته كه ابن حجر عسقلانى، احاديث واردشده درباره امام مهدى(عج) را بر شمرده و آنها را در حدود پنجاه حديث يافته است. همچنين مى گويد : «امام شوكانى، به منظور اثبات درستى اين عقيده، كتابى نوشته و آن را «التوضيح فى تواتر ماجاء فى المنتظر والدجال والمسيح» ناميده است[3]. ابن خلدون نيز - به رغم انكار احاديث مربوط به مهدويت - اذعان مى كند : «اعلم انّ فى المشهور بين الكافه من اهل الاسلام على ممرّ الاعصار انّه لابدّ فى آخرالزمان من ظهور رجل من اهل البيت يؤيّدالدين و يظهر العدل…» ؛ «مشهور بين همه مسلمانان - در همه عصرها - اين است كه به يقين در آخرالزمان، فردى از خاندان نبوت ظهور مى كند ؛ كه دين را مدد مى رساند و عدل را مى گستراند. مسلمانان از او پيروى مى كنند و به همه كشورهاى اسلامى حاكم مى شود. او مهدى نام دارد و از شرايط ظهور او قيام دجّال است كه در روايات صحيحه مطرح شده است و عيسى نيز پس از او نازل مى شود و دجّال را مى كشد و يا در كشتن او، مساعدت مى كند و در نماز به مهدى اقتدا خواهد كرد»[4]. ابن حجر هيثمى گفته است : «اعتقاد به وجود مهدى منتظر، بنابراين احاديث، صحيح امرى لازم است. عيسى و دجّال در زمان او ظاهر مى شوند و هر جا «المهدى» به طور مطلق آورده شود، مراد او است»[5]. ابن ابى الحديد، روشن تر از همه مى گويد : «قد وقّع اتفاق الفريقين من المسلمين اجمعين على انّ الدنيا و التكليف لا ينقضى الاّ عليه» ؛ «ميان همه فرقه هاى مسلمين، اتفاق قطعى است كه عمر دنيا و احكام و تكاليف پايان نمى پذيرد ؛ مگر پس از ظهور مهدى(عج)»[6]. و سويدى نيز گفته است : «آنچه علما بر آن اتفاق نظر دارند، اين است كه مهدى آن كسى است كه در آخرالزمان قيام مى كند و زمين را از عدل و داد پر مى كند و احاديث راجع به مهدى و ظهور او بسيار است»[7]. در ميان انديشمندان اهل سنّت، بيش از پنجاه كتاب درباره ظهور و قيام «مهدى موعود»، نوشته شده كه به بيان شخصيت و ويژگى هاى آن حضرت و علايم ظهور و وقايع و خصوصيات عصر ظهور، مى پردازند. بعضى از اين كتاب ها، عبارت است از : 1. البرهان فى علامات مهدى آخرالزمان، ملاعلى متقى هندى (م 975) ؛ 2. عقدالدرر فى اخبار الامام المنتظر، جمال الدين يوسف دمشقى (قرن هفتم) ؛ 3. مناقب المهدى، حافظ ابى نعيم اصفهانى (م قرن پنجم) ؛ 4. العرف الوردى فى اخبارالمهدى، سيوطى (م 911) ؛ 5. البيان فى الاخبار صاحب الزمان، محمدبن يوسف گنجى شافعى (م 658) ؛ 6. مهدى آل الرسول، على بن سلطان محمد هروى حنفى ؛ 7. فرائد فوائد الفكر فى ظهور المهدى المنتظر، شيخ مرعى. همچنين كتاب هايى مانند : مسند احمدبن حنبل، سنن ابن ماجه، سنن ابوداود، الجامع الصحيح ابو عيسى ترمذى، المستدرك على الصحيحين حاكم نيشابورى، كنزالعمال متقى هندى و… به اين انگاره مهم دينى پرداخته اند. بر اين اساس، احاديث نبوى درباره قيام مهدوى، به اندازه اى فراوان است كه در كمتر موضوعى به اين ميزان حديث نقل شده است. به همين جهت، دانشمندان علم حديث، در موارد فراوانى، به متواتر بودن احاديث مهدى، تصريح كرده اند. احمدبن محمدبن صديق شافعى مغربى در كتاب ابراز الوهم المكنون من كلام ابن خلدون، متواتر بودن روايات مربوط به مهدى موعود را به شيوه اى بى نظير و بى سابقه اثبات مى كند[8]. حافظ ابو عبداللّه گنجى شافعى نيز مى گويد : «احاديث پيامبراكرم (صلی الله علیه و آله) درباره مهدى - به دليل راويان بسيارى كه دارد - به حد تواتر رسيده است»[9]. ابن حجر عسقلانى در كتاب فتح البارى مى گويد : «اخبار متواترى رسيده است كه مهدى از اين امت است و عيسى فرود خواهد آمد و پشت سر او نماز خواهد خواند»[10]. بيهقى نوشته است : «احاديث مربوط به خروج مهدى، صحيح ترين اسناد را دارد»[11] و… اين امر به حدّى براى برخى از علماى اهل سنّت، داراى اهميت و اعتبار بوده كه با انكاركنندگان ظهور مهدى مخالفت كرده اند. در كتاب هاى فرائد السطين، البرهان، العرف الوردى و… از جابربن عبداله انصارى از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نقل كرده اند كه : «من انكر خروج المهدى فقد كفر بما انزل على محمد (صلی الله علیه و آله) »[12] ؛ «هر كه ظهور مهدى را انكار كند، به آنچه بر محمد نازل شده، كفر ورزيده است». در روايت ديگرى نيز نقل كرده اند : «من كذّب بالمهدى فقد كفر»[13] ؛ «هر كس مهدى را انكار كند، به راستى كافر است». معرفى مهدى موعود: در منابع روايى اهل سنّت، روايات معتبر و صحيحى از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) درباره مهدى موعود نقل شده كه براى معرّفى و شناخت آن حضرت قابل توجّه است. ابتدا چند روايت در اين زمينه نقل مى شود ؛ آن گاه سيماى كلى آن حضرت در احاديث و منابع اهل سنّت بيان مى گردد. 1. شيخ ابراهيم حموى شافعى در فرائدالسمطين از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل كرده است : «انّ خلفائى و اوصيائى و حجج اللّه على الخلق بعدى اثناعشر اوّلهم اخى و آخرهم ولدى ؛ قيل يا رسول اللّه ! و من اخوك؟ قال : علىّ بن ابى طالب، قيل، فمن ولدك؟ قال : المهدى(عج) ؛ يملأ الارض قسطا و عدلاً كما ملئت جورا و ظلما و الّذى بعثنى بالحقّ بشيرا و نذيرا لو لم يبق من الدّنيا الاّ يوم واحد لطوّل اللّه ذلك اليوم حتّى يخرج به ولدى المهدىّ فينزل روح اللّه عيسى بن مريم فيصلّى خلقه»[14] ؛ «خلفا و جانشينان من و حجّت هاى خدا بر خلق پس از من دوازده نفرند : اوّل آنان برادرم و آخرشان فرزندم ؛ گفته شد : اى رسول خدا! برادرت كيست؟ فرمود : على بن ابى طالب. سؤال شد : فرزندت كيست؟ فرمود : مهدى، كه زمين را از قسط و عدل آكنده مى سازد ؛ همان سان كه از ظلم و جور پر شده است. قسم به آنكه مرا به حق، به عنوان بشارت دهنده و ترساننده برانگيخت! اگر از عمر دنيا يك روز باقى نمانده باشد، خداوند آن روز چنان طولانى سازد تا فرزندم مهدى خروج كند. (پس از خروج او) عيسى پسر مريم پشت سرش به نماز مى ايستد». 2. در سنن ابى داوود و تذكرة خواص الامه از عبداللّه بن عمر نقل شده است كه گفت : «قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) : يخرج من آخرالزمان رجل من ولدى اسمه كاسمى و كنيته ككنيتى يملأ الارض عدلاً كما ملئت جورا، فذلك المهدى»[15] ؛ «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود : در آخرالزمان، مردى از فرزندان من قيام مى كند كه اسم او، همانند اسم من و كنيه اش مثل كنيه من است ؛ زمين را از عدل پر مى سازد ؛ چنان كه از ظلم پر شده است و او مهدى(عج) است». 3. متقى هندى در كنزالعمال آورده است : «اِنّ عَليّا سأل النبىُّ : اَمِنّا آل محمد المهدى ام مِنِ غيرِنا؟ قال رسول اللّه : بَل مِنّا يَختِمُ اللّهُ به كَما فَتَح بنا و بنا يُنقَذون من الفتنة، كَما اُنقِذوا من الشِّركِ و بنا يُؤلَّفُ الّلهُ بينَ قلوبِكم بعدَ عداوةِ الشِّركِ»[16] ؛ «على (علیه السلام) از پيامبر (صلی الله علیه و آله) پرسيد : آيا مهدى(عج) از ما آل محمد است يا از غير ما است؟ حضرت فرمود : بلكه [او] از ما است. خداوند به سبب او ختم كند (اتمام بخشد) ؛ چنان كه به ما آغاز كرد. به ما از فتنه نجات يابند، چنان كه از شرك نجات يافتند. خداوند به سبب ما دل هايتان را پس از كينه و دشمنى به يكديگر پيوند داد». 4. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرموده است : «لا تقوم الساعة حتّى…يخرُج من عترتى… مَن يملأها قسطا و عدلاً كما مُلِئت ظلما و عدوانا»[17] ؛ «قيامت فرا نرسد تا اينكه كسى از عترتم به پا خيزد و زمين را همچنان كه پر از ظلم و تجاوزهاى آشكار شده، آكنده از عدل و داد كند». 5. از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده است : «ليبعَثَنَّ اللّه من عترتى رجلاً افرق الثنايا اَجلى الجبهة يملكُ الارض عدلاً و يفيضُ المال فيضا»[18] ؛ «همانا خداوند از عترتم، مردى را برمى انگيزاند كه دندان هايش برّاق و گشاده اند و پيشانى اش بلند و تابنده است. زمين را آكنده از عدل مى كند و مال را به نحوى خاص زياد مى گرداند». 7. در كتاب «الجمع بين الصّحاح السّتة» روايت مشهورى را از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نقل مى كند كه : «لو لم يبق من الدنيا الاّ يومُ واحدُ لَطَوَّل اللّهُ ذلك اليوم حتّى يُبعَث رجلُ منّى و من اهل بيتى يواطى ء اسمه اسمى»[19] ؛ «اگر از عمر دنيا جز يك روز نمانده باشد، خداى تعالى آن روز را چنان طولانى كند تا در آن روز مردى از من يا از بيتم قيام مى كند كه اسم او اسم من است…». با بررسى و مطالعه منابع روايى اهل سنّت، سيماى كلى حضرت مهدى(عج) را چنين مى توان تصوير كرد : او خليفه در پايان امت من، امير در پايان فتنه ها و انقطاع زمان، مالك و فرمان رواى زمين، پادشاه و فرمان رواى انسان ها، امام و پيشواى مردم، ولىّ و سرپرست امت، سلطان مشرق و مغرب و… است. - او از اهل بيت است ؛ خداوند امر او را در يك شب اصلاح مى كند ؛ - مهدى از خاندان پيامبر و از فرزندان فاطمه است ؛ - مهدى از فرزندان حسين است ؛ - او كسى است كه عيسى بن مريم پشت سرش نماز مى خواند ؛ - او مال را فراوان مى بخشد و آن را شمارش نمى كند ؛ - معادن را استخراج و اموال را تقسيم مى كند ؛ - مال را مى بخشد و بر كارگزاران خود سخت گيرى مى كند و بر مسكينان مهربانى مى ورزد ؛ - خداوند، زمين را به واسطه او زنده مى كند. او در آنجا عدالت مى ورزد، در نتيجه زمين با عدل زنده مى شود ؛ بعد از آنكه از ظلم مرده بود ؛ - از خلافت او ساكنان زمين و آسمان خشنودند ؛ - خداوند او را براى فريادرسى مردمان برمى انگيزد ؛ امت در زمان او متنعّم و بهره مند مى شوند و زمين محصولات خود را، بيرون مى ريزد. - او بر تمام كشورها و شهرها مستولى مى شود و لشكرهاى كفر را شكست مى دهد. - دين اسلام و توحيد به وسيله او، عالم گير خواهد شد و در زمين كسى نخواهد ماند، مگر اينكه به توحيد خداوند گواهى دهد و…[20]. در پايان بايد خاطر نشان كرد كه، به رغم فراوانى و تواتر احاديث مربوط به مهدى آخرالزمان، اين اعتقاد به صورت جدى و پررنگ در ميان اهل سنت شيوع ندارد[21].